Godine 1822. skupina edinburških entuzijasta pokrenula je skupljanje donacija za gradnju Škotskoga nacionalnog spomenika na Calton Hillu nadomak Edinburgha u čast Škotima poginulima u Napoleonskim ratovima, nadovezavši se time na već nekoliko godina star prijedlog organizacije Highland Society of Scotland da se, sukladno podizanju sličnog spomenika u Londonu već 1815. godine, i u Škotskoj uredi posebno mjesto odavanja počasti palima.
Nedugo nakon objave vijesti, isprofilirale su se dvije verzije mogućeg izgleda spomenika. Prva, koju su kao spomenik “naoružanoj škotskoj naciji” podupirali torijevci, odnosila se na gradnju kopije rimskog Panteona. Druga, koja je naposljetku odnijela prevagu, zagovarala je gradnju spomenika u obliku atenskog Partenona. Tu su ideju, smatrajući takav spomenik “simbolom civilizirane Škotske” podupirali vigovci, a među glavnim zagovornicima našao se i neslavni lord Elgin, koji je time nastojao popraviti svoj ugled okrnjen ‘pljačkom’ pravog Partenona. U prilog tome išla je i tadašnja teza o Edinburghu kao “Ateni Sjevera”. Uz potpuno kopiranje vanjskog izgleda atenskog izvornika, u njegovoj je unutrašnjosti planirana i gradnja katakombi za najprominentnije članove škotskog društva, čime bi i Škotska dobila “svoj Westminster”.
Međutim, iako je tijekom naredne tri godine izgrađeno dvanaest stupova i na njih podignut arhitrav, pri čemu je neko od kamenja bilo najveće ikad isklesano u Škotskoj te je za njegovo dopremanje na vrh brda bilo potrebno 12 konja i 70 ljudi, kroz donacije je umjesto potrebnih 42 000 funti skupljeno jedva 16 000. Uslijed toga, već 1829. godine gradnja je napuštena, a spomenik – (ne)izgrađen na svima vidljivom mjestu – nazvan “škotskom nacionalnom sramotom”, odnosno “ponosom i siromaštvom nas Škota”. Važnu ulogu u prestanku dotoka financijskih sredstava odigrao je izlazak grčkog stila iz arhitektonske mode u post-napoleonskoj Škotskoj, odnosno početak njegove percepcije kao simbola engleske dominacije, uslijed čega je započelo škotsko okretanje srednjovjekovnim korijenima. Spomenik koji je trebao simbolizirati Škotsku tako je kroz samo nekoliko godina postao izrazito “neškotskim”.
Kroz narednih stotinjak godina javilo se mnoštvo ideja o načinima njegovog dovršavanja. Primjerice, 1901. godine predloženo je da postane spomenik preminuloj kraljici Viktoriji, 1907. bilo je planova da se dovrši i pretvori u Nacionalnu galeriju, a 1908. čak u Škotski parlament. Konačno, 1918. godine razmatrala se i mogućnost njegovog dovršetka u čast palima u Velikom ratu. No, unatoč svemu tome, spomenik je do danas ostao neizgrađen, postavši u međuvremenu jednim od simbola Edinburgha. Štoviše, 2004. godine prijedlog njegove modifikacije, odnosno svojevrsnog dovršavanja, odbijen je gotovo jednoglasno.
Autor: Saša Vuković
